اولش پیش خودم گفتم که چه خوب است که ما این‌قدر راحت می‌توانیم به هر نوع موسیقی دسترسی پیدا کنیم، اما بعد از مدتی فکر کردم که شاید سازنده‌ی این موسیقی‌ها از این‌که این‌قدر راحت آثارشان را بدون این‌که پولی بپردازیم از اینترنت‌دانلود می‌کنیم راضی نباشند. بعد به این فکر کردم که در کشور ما علاوه بر موسیقی، آثاری مثل نرم افزار و کتاب هم خیلی راحت از اینترنت دانلود می‌شوند و در اختیار عموم قرار می‌گیرند، اما آیا صاحبان این آثار از این موضوع راضی هستند؟ آیا ما حق چنین کاری را داریم؟ آیا قانونی در این مورد در کشور ما وجود دارد؟
برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها سراغ ستار زرکلام، وکیل پایه یک دادگستری و فارغ التحصیل دکترای حقوق خصوصی از دانشگاه استراسبورگ فرانسه و عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد می‌رویم و با او به گفت‌و‌گو می‌نشینیم.
-
کپی‌رایت چیست؟
آثاری که توسط انسان‌ها تولید می‌شوند، دو دسته‌اند:
-آثار دستی یا یدی یعنی آثاری که با دست یا ابزار تولید می‌شوند.
-آثار فکری یا معنوی یعنی آثاری که ناشی از تلاش‌های فکری اشخاص است.این آثار متعدد که از آن جمله می‌توان به موسیقی، کتاب، آثار گرافیکی، نقاشی، فیلم، نرم‌افزار، پایگاه داده و...اشاره کرد.
به‌لحاظ تاریخی از حدود یک قرن‌ونیم پیش، کشورهای اروپایی و به پیروی از آن‌ها آمریکا به این فکر افتادند که از آثار فکری پدید آمده توسط شهروندان خود حمایت کنند تا کسانی که زحمتی برای خلق آثار فکری متحمل می‌شوند، بتوانند از آفریده‌های خود بهره‌ی اقتصادی و معنوی ببرند. در نتیجه قرار شد مانع کپی و شبیه سازی آثار آنان شوند تا هم افراد را تشویق کنند آثار فکری بیش‌تری خلق کنند و هم وقتی مردم کشورهای دیگر می خواهند از این آثار استفاده کنند، هزینه‌‌ای پرداخت کنند.
این کشورها برای تحقق این هدف نظام‌هایی را پایه‌گذاری کردند. به این نظام‌ها، به دلیل لزوم اخذ اجازه از پدیدآورندگان و رعایت حقوق این اشخاص، «کپی‌رایت» می‌گویند.
-
این نظام‌ها با هم شبیه‌اند؟
اگر دقیق بگوییم دو نوع نظام حمایتی از آثار فکری در دنیا وجود دارد:
1. نظام کپی‌رایت که در کشورهای آمریکا، انگلستان و سایر کشورهایی که درگذشته مستعمره‌ی انگلستان بوده‌اند حاکم است و به آن نظام کپی‌رایت یا حق تکثیر می‌گویند.
2. نظام حمایتی حق مؤلف که بیشتر در کشورهای فرانسه، ایتالیا، آلمان و ایران و... حاکم است.
-
این دو نظام چه تفاوتی با هم دارند؟
مهم‌ترین تفاوت این دو نظام (کپی‌رایت و حق مؤلف) این است که نظام کپی‌رایت بیشتر به شخصیت پدید‌آورنده توجه دارد و قبل از آن‌که بخواهد از اثر حمایت کند از پدید آورنده دفاع می‌کند، ولی نظام حق مؤلف بیشتر به جنبه‌های اقتصادی توجه دارد، یعنی به محصول فکری بیشتر از پدید آورنده آن اهمیت می‌دهد.
-
پس ما در ایران نظام کپی‌رایت نداریم؟
در ایران نظام کپی‌رایت نداریم، ولی در مقابل، نظام حمایت از آثار ادبی تحت نظام حق مؤلف داریم که با نظام کپی‌رایت وجوه اشتراک فراوانی دارد.
-
برای این‌که یک اثر فکری از حمایت‌های قانونی برخوردار شود چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
در تعریف اثر باید گفت هر ایده‌ای که به یک شکل ادبی و هنری بیان شود و نمود خارجی پیدا کند به آن اثر می‌گویند. مثلاً عکاسی در نظر دارد از یک منظره یا یک موقعیت خاص عکس بگیرد، تا زمانی که درحد یک ایده و فکر است، اثر هنوز ایجاد نشده، اما همین که عکاس ایده را به اجرا گذاشت و عکس گرفت، آن وقت اثر عکاسی خلق می‌شود. اما هر اثری مورد حمایت نیست. مهم‌ترین شرط حمایت از آثار اصالت است. یعنی دادگاه و قضات از آثاری حمایت می‌کنند که اصالت داشته باشند.
-
اصالت چیست؟
یعنی این‌که خود شخص، آن اثر را پدید آورده باشد، کار فکری خودش باشدو کپی کار شخص دیگری نباشد. منظور از اصالت تازگی نیست، یعنی منظور این نیست که مثلاً هیچ کس مثل یک شعر خاص را قبلاً نگفته باشد یا مثل یک نقاشی خاص را نکشیده باشد، بلکه منظور این است که یک اثر حتی اگر تازگی نداشته باشد، اما محصول فکری خود فرد باشد. بنابراین در یک کودکستان اگر کودکی نقاشی بکشد و به دیوار بچسباند و یک روزنامه بدون اجازه‌ی پدر یا مادر این کودک آن را چاپ کند، از نظر حقوقی این روزنامه حق مؤلف یا کپی‌رایت این کودک را نقض کرده است.
-
در کشور خودمان که عضو کنوانسیون‌های بین‌المللی حمایت از آثار نیست وضعیت به چه صورت است؟
از سال 1886 تا به حال کنوانسیونها و معاهدات متعددی در زمینه‌ی کپی رایت بین کشورهای دنیا منعقد شده است. البته ایران هنوز به این کنوانسیون نپیوسته است و در مورد پیوستن ایران به این کنوانسیونها نظرهای مختلفی وجود دارد. اکثر حقوقدانان و متخصصان نظرشان این است که ما باید در نهایت به این کنوانسیونها بپیوندیم تا بتوانیم از آثار پدیدآمده در ایران نیز در خارج از کشور حمایت کنیم. متقابلاً، کشورهای عضو این کنوانسیون هم از آثار پدید آمده در کشورهای خودشان که در ایران از آن‌ها بهره‌برداری می‌شود، باید حمایت کنند. می دانیم که نقشه‌های فرش ایران در هندوستان، پاکستان و چین به نام نقشه‌های ایرانی، اما از طرف این کشورها مورد استفاده قرار می گیرد بدون این‌که ما حق اعتراضی داشته باشیم. دلیل چنین رفتاری این است که ما عضو کنوانسیون‌های بین المللی نیستیم. بدیهی است اگر ما عضو کنوانسیون برن بودیم به راحتی می‌توانستیم از این کپی‌برداری که آثار اقتصادی زیادی هم دارد و باعث می‌شود صادرات فرش ایران به سرعت کاهش پیدا کند جلوگیری کنیم. بنابراین پیوستن به این کنوانسیون منافعی هم دارد.
-
مخالفان پیوستن به این کنوانسیون چه دلایلی دارند؟
به این دلیل که عضو کنوانسیون برن نیستیم، آثار فکری خارجی در ایران بسیار ارزان است. مثلاً در ایران می‌توانیم یک کتاب را بدون اجازه‌ی مؤلف آن ترجمه و منتشر کنیم. در مورد فیلم و نقاشی هم وضع به همین صورت است. طبیعتاً چون دولت ایران عضو هیچ کنوانسیونی نیست پس هیچ تعهدی نسبت به کپی و چاپ و انتشار آثار خارجی ندارد. اتفاقاً کسانی که مخالف پیوستن ایران به کنوانسیون‌های بین المللی هستند یکی از دلایلشان همین است. یعنی می‌گویند ما در حال حاضر به‌صورت آسان و ارزان به آثار پدید آمده در خارج دسترسی داریم. اگر قرار باشد عضو کنوانسیون بین المللی شویم و حقوق آثار پدید آمده در خارج را رعایت کنیم، باید هزینه‌ی زیادی بپردازیم. مثلاً در حال حاضر ممکن است یک فیلم خارجی در ایران بین 1000 تا 2000 تومان فروخته شود، اما اگر ایران عضو کنوانسیون‌های بین‌المللی شود باید برای خرید فیلم هزینه‌ی بیش‌تری بپردازیم. در واقع می‌توان گفت که این امر در ظاهر به ضرر ایرانی‌ها خواهد بود. اما در مقابل می‌توان پاسخ داد که اگر ایران عضو این کنوانسیونها شود آثار پدید آمده در ایران هم در خارج مجانی مورد استفاده قرار نمی‌گیرند و آن‌ها هم باید حقوق آثار پدید آمده در ایران را بپردازند.
-
اگر خود ایرانی‌ها اثری را که متعلق به یک ایرانی است و در داخل ایران پدیدآمده کپی برداری کنند چه حمایتی از مؤلف هست؟
در کشور ما حداقل سه قانون در زمینه‌ی کپی‌رایت یا حق مؤلف وجود دارد که عبارتند از :
1-قانون حمایت از مؤلفان، مصنفان و هنرمندان (سال 1348) که از پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری به‌طور کلی حمایت می کند.
2- قانون ترجمه و تکثیر نشریات، کتب و آثار صوتی (سال 1352) که از ترجمه و آثار صوتی حمایت می‌کند.
3- قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای (سال 1379) که از پدید آورندگان نرم‌افزار حمایت می‌کند.
بنابراین قوانین ایران از پدیدآورندگان آثار فکری حمایت می‌کنند و حتی ممکن است اشخاصی که بدون اجازه‌ی پدیدآورندگان، آثار آن‌ها را کپی کنند مجرم شناخته شده و به مجازات محکوم شوند. البته اخیراً لایحه‌ی جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری آماده شده و در هیئت دولت در حال بررسی است که اگر به همین صورت فعلی تصویب شود می‌تواند قدم بزرگی برای حمایت از پدیدآورندگان آثار فکری در ایران تلقی شود.
